Üç temel yönetim biçimi şunlardır.
Başkanlık, yarı başkanlık, parlamenter sistemdir.
Başkanlık ve yarı başkanlık sistemleri ne önceki yazılarımda değinmiştim.
Bu yazımızda parlamenter sistem üzerinde bir değerlendirme yapacağım.
Öncelikle başkanlık ve yarı başkanlık sistemini kısaca hatırlama yapalım.
Başkanlık sisteminde;Bu sistemde başkan halk tarafından doğrudan seçilir.Yasama başkan dışında meclisin bulunması,başkanlık ile yasama meclisi seçimi ayarı ayrı yapılır.Devlet ve hükümet başkanı tekdir.Bakanlar kurulu yani kabineyi başkan belirler.Başkan temelde halka karşı siyasi sorumluluğu tam olarak üzerine alır.Devletin temsili tamamen başkana aittir.
Yarı başkanlık ise halk parlamentoyu ve cumhurbaşkanını seçer.
Parlamentodan başbakan ve hükümet üyeleri tespit edilir.Yarı başkanlığın en önemli özelliği
Halk tarafından seçilen cumhurbaşkanı ile yine halk tarafından seçilen parlamentoda en fazla üyesi olan partinin lideri tarafından yürütmeyi sahip hükümetin başı olan başbakan ile devletin liderliği paylaşılır.Birlikte yönetimdir.(KOHABİTASYON)
Dünyada 78 başkanlık sistemi ile 56 parlamenter sistemle yönetilen devlet mevcuttur.
Yarı başkanlık sistemine özgü devletler ise Fransa ve Finlandiya dir.Fakat bu iki ülkede de yarı başkanlığın uygulanışı farklılık göstermektedir.
Başkanlık sistemi ile yönetilen ülkeler ABD,Peru,Paraguay,Endonezya,Tanzanya,Bolivya.Belarus,Haiti,Honduras,Nijerya.Şili,Kenya bu ülkeleri başkanlık sisteminin uygulanış hakkında bir fikir vermesi açısından örneklendirdim.
ABD başkanlık sistemi kendine özgü bir sistemdir.Diğer ülkelerdeki başkanlık sistemi ile karşılaştırılmamalıdır.Çünkü ABD de kuvvetler ayrılığı ilkesinin en iyi uygulandığı ve siyasal yapısı farklı ülkedir.
Başkan ve kabine üyeleri üçlü denetime tabidir.
Siyaset bilimciler başkanlık sisteminin uygulanışında otoriter rejime dönüştüğünü söylemişlerdir.
Yarı başkanlık sistemi ile yönetilen ülke olarak Fransa,Finlandiye örneğidir.
PARLAMENTER SİSTEM
Parlamenter sisteminde yürütme yasama organı içerisinden seçilir.Hükümetin meclisten güvenoyu alması gereklidir.Tersten bakılırsa olaya güven oyu alamayan hükümet gider.
Yasama ile hükümet kaynaşmış bir şekildedir.Yasamanın seçilmesi ile hükümet doğrudan seçilmiş oluyor.Burada anayasa gereği yasama yürütme ve yargı erkleri ayrı bağımsızdır.Tek farkı yürütme yasama ile içi içe geçmesidir.
Parlamento sisteminde hükümet parlamentoya karşı sorumludur.Dolayısıyla halka karşı sorumludur.
Katılımcı demokrasiye göre parlamenter sistem temsilliye bakımından halka yaygındır.Otoriteleşmeden uzak bir yönetim şeklindedir.
Parlamenter sistemde hükümet başta güvenoyu olmak üzere parlamento tarafından soruşturma ve sorgulama gibi çeşitli denetim mekanizmasına sahiptir.
Parlamenter sistemin en önemli örneği İNGİLTERE’dir.
Türkiye de parlamenter sistem mi yoksa başkanlık sistemi daha başarılı olur?
Bu sorunun cevabını parlamenter sistemi yaşayan bir ülke olarak tek taraflı olarak bir görüş sunulabilir.
Başkanlık sistemi çok net olarak tartışılmadan demokrasi,siyasal ,ekonomik ,toplumsal ve özgürlükler alanında ki belirleyici özellikleri ortaya konmadan cevap vermek zor olur.
Belirleyici özellikleri siyasal kültür yapısına göre belirlenmedir.Toplumsal yapı,siyasal ve ekonomik yapılar ve en önemlisi kuvvetler ayrılığını net bir şekilde ortaya konmalıdır.Parlamenter sistemde kuvvetler erki üzerinde çoğunluğu sağlayan hükümet baskı kurma yolunu seçmede teretdüd etmiyorsa yetkilerin toplandığı başkanlık sisteminde erklerin üzerinde müdahaleler üst seviyede olur .
Dolayısıyla, gerek parlamenter sistem gerekse başkanlık sistemi olsun siyasi kültür,hukuk devleti ve denetlenebilir bir yapı içerisinde dizayn edilmelidir. Bu gün parlamenter yönetim ile yönetilen ülkelere örnek verecek olursak İngiltere,Almanya,İtalya,,Avusturya gibi..
Parlamenter sistem mi başkanlık sistemi mi karşılaştırma yapılmalıdır.Bu yönetim sistemlerini uygulayan ülkeler arasında farklılıkları iyi analiz edilmelidir.
Bu konuda güzel bir eser olan Sabri Sayarı ve Hasret Dikici Bilgin tarafından derlenen İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları tarafından çıkarılan karşılaştırmalı siyaset Temel konular ve yaklaşımlar adlı eserde Parlamenter sistem ve başkanlık sistemi arasındaki temel farkları İNGİLTERE ve ABD arasında karşılaştırmalı vaka incelemesi olarak kitabın 193 sayfasında özet olarak şu şekilde incelenmiştir.
‘’…uzun zamandır her iki ülkenin parti sistemi ve seçim sistemi benzerlik gösterdiğinden hükümet parlamento ilişkilerinde bir takım benzerlikler görmek mümkümdür.
ABD’de yürütmenin başı olan devlet başkanı ve yasama organını oluşturan senato ve temsilciler meclisi ayrı seçimlerle göreve gelir.Devlet başkanın görev yaptığı bir dönemin sabit süresi dört yıldır ve en fazla iki dönem görev yapabilir.Devlet başkanlarının görev süresini tamamlamadan görevden ayrılmaları nadiren görülen bir durumdur,genelde normal dışı olaylar sonucu gerçekleşir.Örneğin 1963 te Jonh F.Kennedy bir suikast sonucu hayatını kaybettiğinden ve Richart Nixon bir skandal sonucu görevini kötüye kullandığı iddiası sonucu istifa ettiğinden dolayı görev sürelerini tamamlayamamıştır.
İngiltere’de ise hükümet ve başbakan ,parlamento içinde çoğunluğu oluşturan partiden ve parlamentoya sorumlu olarak göreve gelir.WESTMİNSTER modeli olarak ta bilenen İngiltere parlamentosu Lordlar kamarası ve avam kamarası olmak üzere iki kamaralı sistemden oluşur.Parlamentonun görev yaptığı dönem beş sene olarak belirlenmiş olsa da görev süresinde beş seneyi dolduran parlamento sayısı azdır.Avam kamarasının güvenini kaybeden başbakan ve hükümet ile beraber parlamentoda görevine son verir ve seçime gidilir.Benzer biçimde avam kamarasının üçte iki çoğunluğunun talebi üzerine erken seçimde yapılabilir…..
ABD de KUVVETLER AYRILIĞI İLKESİNE bağlı olarak yürütmenin başı olan devlet başkanın parlamentoyu feshetme yetkisi yoktur. Ancak İNGİLTERE’DE kraliçenin yürütmedeki görevi kapsamında parlamentoyu feshetme yetkisi vardır.İngiltere’de iktidar partisinin parlamento çoğunluğa sahip olması ile bağlantılı olarak hükümet genelde hazırladığı yasa tasarılarını meclisten kolaylıkla geçirmektedir.İki parti sistemlerinde iktidar partisi ile muhalefet partisi arasında büyük mücadeleye dayanan bir gerginlik vardır.Örneğin Muhalefet partisi başbakan ve kabinesini her hafta sorguya çeker başbakan ve bakanlar bu sorulara cevap verir….’’
Başkanlık sistemine ve parlamento sistemine göre hükümet kuran bu ülkelerde demokrasiyi özümsemiş ve hukuk devleti çevresinde kuvvetler ayrılığı ilkesini katı bir şekilde benimsemiş özgürlükler ve insan hakları bağlamında eşit ve adaleti ön planda tutan tutum sergilemektedirler.
Denetim mekanizması her sistemde ki bu iki ülke olan ABD ve İNGİLTERE gerek muhalefet gerekse kurumsallaşmış devlet mekanizmaları çevresinde işlerliği hiçbir müdahaleye gerek kalmaksızın işlediği görülmektedir.
Her ne kadar başkanlık sisteminde devlet başkanlığı yetkileri başkanda olsa dahi otoriteleşmeye yönelik bir eylem söz konusu yoktur.Kaldı ki devlet denetim mekanizmalara buna izin vermemektedir.
Diğer taraftan parlamenter sistemde yetkiler paylaşılmıştır.Kurumsal devlet yapısı içerisinde görev ve yetkiler anayasal düzen içerisinde sürdürülmektedir.
Şöyle bir sonuç çıkarabiliriz.
Her iki ülkeye baktığımızda dünya konjöktoründe ekonomik,siyasal alanda etkili ülkelerdir.Demek oluyor ki başkanlık sisteminin veya parlamenter sistemin ülkelerin gelişmişliklerinde dünya siyasetinde ve ekonomisinde etkili olduğu anlamı taşımamaktadır.
ABD deki gibi başkanlık sistemi olsun veya İNGİLTERE’deki parlamenter sistem gibi olsun kurumsal devlet ve demokratik hukuk devleti çerçevesinde yetkilerin bölüşülmesi,kuvvetler ayrılığı ilkesinin kesin çizgilerle belirlenmesi ile denetim mekanizmasının işletilmesi ile sistem belirlenmelidir.